Home Nieuws De Vogeltrek: grenzeloze natuur [longread]

De Vogeltrek: grenzeloze natuur [longread]

[leestijd 10 min.]

Door Lisanne Kruiswijk
In samenwerking met Ronald Messemaker

Vogels op reis

De natuur houdt zich niet aan grenzen van natuurgebieden. Vogels zijn daar een kenmerkend voorbeeld van. De vogeltrek is een jaarlijkse, seizoensgebonden migratie van een groot deel van de vogelsoorten wereldwijd. In heel Europa migreren ieder jaar maar liefst 3 miljard vogels[1]. Als je een beetje weet wie er allemaal aan deze vogeltrek meedoen en waar ze heen gaan, kan je deze massamigratie live en bijna het hele jaar door volgen. Zo beginnen in juni al de eerste soorten met hun herfstmigratie naar het warmere zuiden. En zie je in de herfst juist veel ganzen vliegen.

Grote Canadese Ganzen door Gary Bendig via Unsplash

Je ziet aan de bouw vaak af hoe ver vogels migreren. Een langere vleugel bijvoorbeeld is nodig voor een langere afstand. De kleine karekiet en winterkoning hebben een korte vleugel en reizen minder ver. Maar ook vogels die dichterbij blijven, leggen soms nog grote afstanden af. Zo foerageren gierzwaluwen uit Parijs en Londen soms hier en vice versa. Ook zijn er vogeltjes die elkaar afwisselen. De roodborsten die bij ons broeden worden in de herfst ‘vervangen’ door noordelijke roodborsten. Soms reist een vogel ook per ongeluk of expres per boot. Dan zit er ineens een Amerikaanse vogelsoort op de Maasvlakte, of een Nederlandse in Engeland of zelfs IJsland. De huiskraai heeft zelfs geleerd hoe hij zich per boot kan verspreiden en zit nu (vanuit India) al in Israël. Een kleine groep van deze slimme kraaiachtigen vestigde zich zelfs in Hoek van Holland. In dit artikel zullen we ons beperken tot de ‘echte’ reizigers, die hun vleugels uitslaan en zich een deel van het jaar vestigen in Nationaal Park Weerribben-Wieden (en soms wat opmerkelijke soorten die je hier bijna nooit ziet).

Steltlopers

Zoals je al van de naam zou verwachten, zijn steltlopers vogels met lange poten. Die gebruiken ze om te zoeken naar insecten en waterdiertjes in ondiep water en modder. De steltlopers, zoals oeverloper, bosruiter en kemphaan, zijn daarom vaak te vinden in de plasdrasgebieden van Weerribben-Wieden. Je ziet de steltlopers in het najaar volop door Nederland heen bewegen. De oeverloper is zelfs alweer terug van zijn trektocht. Ze hebben een korte broedperiode. De meeste kans om allerlei soorten steltlopers te zien te krijgen is bij de Waddenzee en Markerwadden. De kanoet staat bekend als lange afstandstrekker. In Noord-Amerika volgden ze jarenlang een gezenderde kanoet, die qua trekafstand van de aarde naar de maan en terug had gevlogen. Deze held kreeg de bijnaam ‘Moonbird’.

Oeverloper door Ronald Messemaker

Zwaluwen

Je kent het gezegde misschien wel: hoog vliegende zwaluwen, morgen mooi weer. Zwaluwen jagen op insecten, die afhankelijk van het weer hoger of lager in de lucht te vinden zijn. Ze pikken die veranderingen in luchtdruk zelf ook snel op, dankzij een orgaantje in hun middenoor. Een soort inwendige barometer. De gierzwaluwen zijn hier maar 100 dagen om hun nest uit te broeden, wat ze één van de kortste nestelaars in Nederland maakt. Ze vliegen helemaal naar Congo en blijven op twee kilometer hoogte. Gierzwaluwen blijven sowieso bijna hun hele leven in de lucht. Ze eten en slapen daar en komen alleen maar naar beneden om te broeden. Je zag ze in Steenwijk, Blokzijl en Vollenhove. Nu zie je de huis- en boerenzwaluw in kleine groepjes verzamelen om uit te vliegen. Ze verzamelen nu bijvoorbeeld in het Zuideindigerwiede in het riet. Een omgeving waar ze in Afrika ook graag slapen.

Gierzwaluw door Ronald Messemaker

Sterns

Sterns lijken een beetje op kleinere spitsere meeuwen, die elegant vliegen en soms het water in duiken om visjes te vangen (denk aan het visdiefje). Ook de Zwarte Stern, een kenmerkende soort voor het Nationaal Park is al midden juli vertrokken. Zij gaan via Spanje en Marokko naar zuidelijk Afrika. De langste vlieger is de Noordse stern, die van de Noord- naar de Zuidpool vliegt. Heel af en toe gaat hij ook door Nederland heen. Vrijwel alle in Nederland broedende sterns staan op de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels. Gebrek aan veilige broedplaatsen en voedsel zijn beperkende factoren. Kolonies sterns zijn kwetsbaar voor menselijke verstoring, roofdieren en overstromingen in het voorjaar. Grote sterns zijn recentelijk zwaar getroffen door de vogelgriep. Voor de zwarte stern zijn daarom ook in de Wieden tijdens de broedperiode nestvlotjes aangelegd waar ze veilig kunnen broeden.

Grote stern door Mathijs de Koning via Unsplash

Roofvogels

Ook roofvogels doen mee aan de vogeltrek. De visarenden vanuit Noordoost-Europa vetten hier op om vervolgens naar West-Afrika, tot zelfs Kameroen te vliegen. Soms blijven ze wel een maand in Nederland. Roofvogels volgen vaak de kleinere vogels tijdens de vogeltrek, omdat ze dan met hun voedselbron meevliegen. Straks vliegen de vinken en graspiepers weg, die weer gevolgd worden door sperwers en smellekens (de kleinste valkensoort). De eleonora’s valk, (normaal alleen voorkomend in Zuid-Europa), broedt zelfs pas in de herfst wanneer de trek op gang is, omdat er dan voldoende voedsel beschikbaar is.

Visarend door Ronald Messemaker

Weidevogels

Weidevolgels is de verzamelnaam voor vogelsoorten die goed gedijen in de agrarische half-natuur, die de mens de laatste paar eeuwen heeft ontwikkeld. Ja dat klopt, soms hebben menselijke invloeden positieve effecten op andere soorten. Denk bijvoorbeeld aan grutto’s, tureluurs, kieviten, scholeksters en kemphanen. Soorten die nu helaas, onder andere door intensieve landbouw, steeds meer onder druk staan. Vogels laten zich letterlijk en figuurlijk niet graag in een hokje plaatsten. In 2021 kwam het fantastische boek ‘Grutto’ uit en in 2022 de documentaire ‘Grutto’. De grutto legt in 4 dagen tijd 4000 kilometer af naar Guinee Bissau en de rosse grutto legt in een keer 11000 kilometer af van Alaska via Hawaii naar Nieuw Zeeland!! Ongelooflijke staaltjes vliegkunst, uithoudingsvermogen en lef.

Grutto’s door Astrid Kant

Zwanen, ganzen en eenden

Zelfs vogels die we vaker zien zwemmen dan vliegen, doen mee aan de vogeltrek. Je ziet nu veel knobbelzwanen, die de kranswieren eten in onze meren. Ze zullen hier de hele winter blijven, mits het water niet dichtvriest. De grootste groepen van wel 500 knobbelzwanen verblijven vooral op de Oostelijke Belterwijde, Vollenhovermeer en Zuideindigerwijde. Ook meerkoeten en duikeenden, zoals de kuifeend, tafeleend, krooneend, nonnetje en grote zaagbek, zijn nu weer meer te zien. Maar veel eenden en ganzen trekken ook weer door. Ook wilde eenden trekken bij slecht weer korte afstanden, vaak binnen Europa. En ook ganzen zijn bekende, maar ook tegenstrijdige reizigers. Deze soorten gedijen juist goed als grazers op de intensieve landbouwgrond, wat vaak leidt tot frustratie van de boer.

Zwanen door Lisanne Kruiswijk

Klapekster

Een van de meer bijzondere vogels in het Nationaal Park is de klapekster[2]. In de winter vangt deze zangvogel met killerinstinct vogels en muizen en prikt ze aan meidoorns, prikkeldraad of scherp takpuntje als snack voor later. Wanneer de rietsnijder gaat maaien worden roodborsten en muizen zichtbaar, en de klapekster jaagt ze vervolgens op. Je kan ze zien op het Laarzenpad bij Sint Jansklooster, op de Veldweg bij Wanneperveen en bij het Woldlakerbos en de Woldlakerplas in De Weerribben. Als broedvogel is de klapekster uitgestorven in Nederland, maar als wintergast is hij nog wel te vinden.

Klapekster door Ronald Messemaker

Meten is weten

Hoe weten we zo veel over al deze vogels? Ecologen wereldwijd doen dagelijks vol passie onderzoek naar de migratiebewegingen van verschillende soorten vogels. Dit gebeurt via het zenderen en live volgen van vogels, maar ook via ringenonderzoek.

Het ringen van grutto’s gebeurt tijdens de nestperiode. De vogel krijgt, wanneer deze oud genoeg is, vier ringen met verschillende kleuren en een vlag. De vlag zit op verschillende posities, hetgeen aangeeft waar en wanneer de vogel geringd is. Op die manier bestaan duizenden unieke combinaties. Zo kun je onze Nederlandse grutto’s waarnemen over de gehele trekroute van Nederland tot West-Afrika.

Het is leuk om te zien dat grutto’s, ooit geringd als kuiken, de jaren erna terugkeren rond de oorspronkelijke nestlocatie. Het intensief volgen van één vogel zegt vaak meer, dan het volgen van een hele groep. En het ringen en volgen gebeurt door allerlei mensen bij allerlei soorten.

Hoe meer je weet hoe meer vragen je krijgt – Ronald Messemaker

Vogels onder druk

Naast alle uitdagingen die vogels normaal al in hun reis meemaken, zijn er steeds meer menselijke en klimatologische uitdagingen die het hele proces nog moeilijker maken. De hoeveelheid zangvogels neemt dan ook wat af. En tot wel 60-70% van trekvogels sneuvelt tijdens hun reis.

Denk bijvoorbeeld aan lichtvervuiling. Vogels navigeren via een innerlijk kompas, maar ook aan de hand van maan en sterren. De verlichtte kust en steden zorgen soms voor desoriëntatie. Zo werd in New York tijdens de trek in september vele duizenden zangvogels dood op straat aangetroffen na een aanvaring met een verlichte wolkenkrabber.

En dan zijn er nog meer bedreigingen, zoals de jacht in Zuid-Europa. Sommige soorten zijn wel in Nederland beschermd maar in andere landen dan weer niet. Met Frankrijk zijn nu afspraken over de grutto en wulp om deze niet te bejagen. Landen als Malta en Cyprus hebben daar geen boodschap aan en schieten vele honderden vogels per dag.

Ook de droogte is op dit moment een probleem, want veel trekvogels zoeken waterrijke gebieden op die veel insecten en voedsel herbergen. Daarnaast steken vogels gevaarlijke plekken over, zoals Gibraltar en de droge Sahara. Als ze dan eenmaal in Afrika op hun bestemming aankomen, is het nog maar de vraag of het voedselaanbod daar voldoende is. Dat heeft weer invloed op de populatie hier.  En ook extremer weer kan van invloed zijn. De ijsvogels hadden na de koude winter in 2021 een krimp in de populatie, maar je ziet ze nu weer herstellen.

Beheermaatregelen

Er moeten genoeg voedselrijke gebieden zijn voor de trekvogels, het liefst met veel insecten, en een prettige broedbiotoop, vaak met beschutting tegen roofdieren. Beheerders maken vaak plasdrassen, (halfnatte slootranden en onder water gezette graslanden) om dat soort gebieden beschikbaar te maken voor doortrekkende vogels. Er wordt dankbaar gebruik van gemaakt en beheerders zien dat het werkt. Ook worden wandelpaden tijdens het broedseizoen gesloten om de vogels de nodige rust te bieden.

Grauwe gans door Vincent van Zalinge via Unsplash

Ook is er contact met andere gebieden. Zo zijn de ecologen van Nationaal Park Weerribben-Wieden in 2001 naar Kameroen en Chad gegaan om een watervogelexpeditie te doen en de vogels in kaart te brengen. Gesprekken met de lokale bevolking en gidsen waren essentieel voor het vinden van water. Zo werd het team uren door de Sahel gereden om uiteindelijk bij een waterpoel met 2000 zomertalingen aan te komen.

Grenzeloze natuur

Natuur houdt zich niet aan grenzen van natuurgebieden en vogels zijn daar een goed voorbeeld van. Misschien verbinden deze soorten ons als mens wel weer meer met de natuur en met elkaar. Natuur is onverwachts en doet vaak niet wat wij graag willen dat ze zou doen. Bescherming op punt A betekent niet automatisch een verbetering voor de soort. Veel populaties nemen helaas nog steeds af in omvang. Daarom is het belangrijk om onderzoek te blijven doen naar deze bijzondere soorten, en op basis daarvan te zorgen voor een passend leefgebied: hier, onderweg, en op al die andere bestemmingen.

Meer weten?

Vogels kijken:

Meer vogelkijkhutten vind je hier.

Excursie met boswachters:
https://www.staatsbosbeheer.nl/uit-in-de-natuur/locaties/weerribben/activiteiten (De Weerribben) en https://www.natuurmonumenten.nl/agenda?locatie=N_382 (De Wieden)

[1] https://www.landschapnoordholland.nl/nieuws/piek-van-de-vogeltrek-op-punt-van-losbarsten#:~:text=In%20heel%20Europa%20trekken%20ieder,een%20indrukwekkend%20spektakel%20te%20worden.

[2][2] https://www.vogelbescherming.nl/ontdek-vogels/kennis-over-vogels/vogelgids/vogel/klapekster

Altijd op de hoogte zijn van het laatste nieuws? Abonneer je op de nieuwsbrief!

Ja, ik wil de nieuwsbrief

Cookies helpen onze diensten te verlenen. Door van onze diensten gebruik te maken stem je in met ons gebruik van cookies. Meer informatie